Pytania o konstytucję

Studia Prawnicze 2003, nr 3, s. 5-34.

Współautorstwo: Kruk, Maria; Łopatka, Adam; Sokolewicz, Wojciech; Wawrzyniak, Jan; Wieruszewski, Roman; Wołpiuk, Waldemar J.; Górzyńska, Teresa; Falski, Jacek; Popławska, Ewa; Rychlik, Jerzy; Laskowska, Marzena

[Analiza opracowana w INP PAN].

Po pięciu latach obowiązywania Konstytucji RP w świecie polityki, w prasie, w kręgach intelektualistów, w nauce pojawia się wątek oceny społecznej roli i prawnej skuteczności tego aktu w procesie rządzenia l w rozwiązywaniu problemów państwa i społeczeństwa. Dwie szczególne okoliczności powodują, ze ta dyskusja nie jest czysto akademicka. Po pierwsze, przystąpienie Polski do Unii Europejskiej jest procesem wymagającym przystosowania polskiego porządku prawnego do norm i standardów unijnych, co stawia pytania zarówno o zgodność Konstytucji z niektórymi z nich w zupełnie konkretnych sprawach, jak i o jej zdolność do przyszłego harmonijnego ,,współżycia" z prawem europejskim. Po drugie, jest to coraz powszechniej odczuwany spadek publicznego zaufania do elit politycznych. W tych warunkach sięgnięcie do konstytucji jest naturalnym społecznym odruchem nadziei, że w jej zmianach znajdzie się remedium. Poglądy w tym zakresie nie są jednak zbieżne ani co do samego faktu konieczności zmian, ani co do ich zakresu. Z jednej strony propozycje dotyczą zmian tylko niektórych zasad, np. prawa wyborczego, z drugiej rozlega się wołanie o zmiany radykalne, np. o przejście do IV Rzeczypospolitej' Stabilna konstytucja jest niewątpliwie samoistną wartością, której należy strzec. Daje pewność i zaufanie do fundamentalnych Zasad ustrojowych i utrwala porządek prawny w państwie' jest konsekwentnym kryterium oceny funkcjonowania władzy, stanowi stały punkt odniesienia dla praw obywatelskich. Z tych ważnych racji wypływ a też przekonanie, że nie należy podejmować żadnych zmian, zwłaszcza nieopartych na głębokiej analizie. Ceniąc te przekonania, trzeba jednak taką analizę podjąć. Przede wszystkim dotyczyć ona powinna sytuacji społecznej i warunków politycznych, w jakich działa konstytucja, i udzielenia odpowiedzi na pytanie, za co można ją ,,winić'' i za co odpowiedzialne mogą być jej przepisy, w jakim stopniu zaś ową winę ponosi ustawodawstwo, a zwłaszcza jego braki, niepozwalające na pełne stosowanie konstytucji, praktyka konstytucyjna, a nawet okoliczności całkowicie pozaprawne. Następnie na tym gruncie dokonać można przeglądu instytucji i procedur konstytucyjnych w celu stwierdzenia, które z nich należałoby skorygować i jaki ta korekta - w konkretnych warunkach - może przynieść rezultat. Szerokiej i dogłębnej analizie towarzyszyć powinien postulat zmian tylko niezbędnych (przecież gdy bolączką jest słabość rządu, nie trzeba go od razu likwidować), a zwłaszcza wystrzegania się niesprawdzonych, radykalnych eksperymentów. Pamiętać trzeba także, ze konstytucja jest tylko jednym' nawet jeśli fundamentalnym, elementem budowania demokracji. Równie ważne jest dobre ustawodawstwo i nie gorsza praktyka polityczna. Nie mówiąc o dobrej znajomości samego tekstu konstytucji, a i to często zawodzi. Jak napisał w I9Ż7 r. prof. K.W. Kumaniecki: ,,Konstytucja bowiem - to jakby tylko mury. Życie zaś, mające w ich wnętrzu tętnić, można zawsze urządzić w taki sposób, że nawet w niewygodnych ścianach będzie ono zdrowem i pełnem siły''. Niniejszy tekst jest próbą otwarcia dyskusji, przeglądu tekstu Konstytucji RP z 7 kwietnia 1997 r. właśnie z punktu widzenia trafności jej przepisów i ich funkcjonowania w życiu publicznym. Intencją autorów jest wskazanie tych obszarów, które należałoby poddać rozważeniu, czy nie tkwią w nich elementy dysfunkcjonalne. Założeniem nie jest jednak proponowanie zmian: ani konkretnych przepisów, ani tym bardziej radykalnych reform ustrojowych. Co więcej, autorzy nawet nie wskazują, że znają poprawne lub jedynie słuszne rozwiązania. Stawiają tylko pytania w wybranych, najważniejszych kwestiach.

After five years of the Constitution of the Republic of Poland, a theme is emerging in the political world, in the press, in intellectual circles and in academia to assess the social role and legal effectiveness of this act in the process of governance and in solving the problems of the state and society. Two particular circumstances make this discussion go beyond purely academic considerations. Firstly, Poland's accession to the European Union is a process requiring the adaptation of the Polish legal order to EU norms and standards, which raises questions both about the compatibility of the Constitution with some of them in quite specific matters, and about its capacity for future harmonious “coexistence” with European law. Secondly, there is the increasingly widespread decline in public trust in political elites. Under these conditions, reaching out to the Constitution is a natural social reflex of hope that a remedy will be found in its amendments. However, views in this area do not converge either on the necessity of change per se or on its scope. On the one hand, the proposals only concern changes to certain principles, e.g. electoral law, while on the other, there are calls for radical changes, e.g. moving to the “Fourth Republic”. A stable constitution is undoubtedly an intrinsic value to be guarded. It provides certainty and confidence in fundamental Constitutional principles and perpetuates the legal order in the state. is a consistent criterion for assessing the functioning of government, and is a constant reference point for citizens' rights. From these important rationales also results the conviction that no changes should be undertaken, especially when not based on deep analysis. In valuing these beliefs, however, such an analysis must be undertaken. First and foremost, it should concern the social situation and the political conditions in which the constitution operates, answering the question of what it can be “blamed” for and which of its provisions can be held responsible for, and to what extent the legislation, and in particular its deficiencies, which do not allow for the full application of the constitution, constitutional practice or even circumstances outside the law are to blame. Then, on this basis, constitutional institutions and procedures can be reviewed in order to ascertain which ones should be corrected and what this correction – under specific conditions – is able to achieve. A broad and in-depth analysis should be accompanied by a demand for only necessary adjustments (after all, when weak government is the problem, it does not have to be abolished straight away), while avoiding untested, radical experiments. It should also be remembered that the constitution, even if fundamental, is only one of the building elements of democracy. Equally important is good legislation and political practice. Not to mention a good knowledge of the text of the constitution itself, and even here we often observe failures. As prof. K.W. Kumaniecki wrote in 1927: “For the Constitution is merely walls. And the life that is meant to thrive between them can always be arranged in such a way that it is healthy and full of strength even within uncomfortable walls”. This text is an attempt to open a discussion, to review the text of the Polish Constitution of 7 April 1997 precisely from the point of view of the relevance of its provisions and their functioning in public life. It is the intention of the authors to identify those areas that should be subjected to consideration as to whether dysfunctional elements can be found within them. The premise, however, is not to propose changes: neither to specific legislation, nor radical systemic reforms. Moreover, the authors do not even indicate that they know the correct or even right solutions. They only pose questions on selected key issues.

Nowe oblicze Europy : reformy prawne i polityczne w Unii Europejskiej : (cykl seminariów w 2002 r.)

Państwo i Prawo 2003, nr 4, s. 115-116.